پیشینه مرکز تحقیقات سرطان های گوارش و کبد

 

 

مرکز تحقیقات سرطان های گوارش و کبد یکی از مهمترین مراکز تحقیقاتی پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد دانشگاه علوم پزشکی تهران است که نیمی از مجموع مطالعات و نیز بیشترین سطح همکاری های بین المللی این پژوهشکده را به خود اختصاص داده است . تمرکز مطالعات این مرکز تحقیقات، بر روی بدخیمی های دستگاه گوارش فوقانی است که این موضوع، خود، از اصلی ترین نتایج « مطالعه سرطان مری و معده در شمال ایران » / GEMINI ) Gastro Esphageal Malgnancy in North of iran) و «مطالعه کوهورت گلستان » است.

 

نگاهی به پیشینه مطالعاتی مرکز تحقیقات سرطانهای گوارش و کبد

شیوع بالای سرطان مری در گلستان، در دهه 1340 شمسی/ 70 میلادی ، مورد توجه محققان بین المللی قرار گرفت. در آن زمان، تیمی از دانشمندان بین المللی با همکاری محققانی از دانشکده بهداشت و انستیتو تغذیه دانشگاه تهران، مطالعات خود در این نقطه از ایران را آغاز کردند. بررسی های آن زمان، شیوع سرطان مری در منطقه وسیعی از چین تا مغولستان شامل آسیای مرکزی و کناره دریای خزر در ایران که کمربند آسیایی سرطان مری نام گرفت را نشان داد. همچنین این افزایش شیوع در نقاط دیگری شامل آفریقای جنوبی، برزیل و جنوب فرانسه نیز مشاهده شد.

شیوع سرطان مری در کمربند آسی

شیوع سرطان مری در شمال ایران در سال 1348

 

از دهه 1340 شمسی، تحقیقات تیم بین المللی دانشمندان به سرپرستی پروفسور «نیک دی»  از آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی (IARC/WHO ) با همکاری دانشکده بهداشت و انستیتو تغذیه دانشگاه تهران آغاز شد و حاصل تلاش تحقیقاتی 8 ساله این تیم، تاسیس مرکز ثبت سرطان در استانهای شمالی ایران با همکاری مشترک دانشکده بهداشت دانشگاه تهران و آژانس بین المللی تحقیقات سرطان (IARC ) در سال 1348 شمسی/ 1969 بود .

گزارش های مرکز ثبت سرطان آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی در آن زمان ، شیوع سرطان مری در شمال ایران  را 165 مورد در هر 100 هزار نفر  در مردان و 195 مورد در هر 100 هزار نفر در زنان گزارش کرد . این میزان شیوع سرطان مری در شمال ایران از جمله بالاترین شیوع سرطانها در یک منطقه از جهان محسوب می شد و به همین دلیل شمال شرق ایران به عنوان منطقه ای با بالاترین نرخ شیوع یک نوع سرطان (مری) در جهان، معروف و در کتابهای پزشکی به طور مکرر وارد شد.

نمودار فرضیات اولیه در مورد علل شیوع بالای سرطان مری در شمال شرق ایران

 

تلاشهای تیم بین المللی دانشمندان به سرپرستی دکتر نیک دی و محققان دانشکده بهداشت و انستیتو تغذیه دانشگاه تهران (دکتر قدیریان، دکتر محبوبی، دکتر ارفع، دکتر نیک بین، دکتر آزردگان، دکتر آرامش، دکتر پیرنیا، دکتر مبرهن، دکتر دولتشاهی) و نیز دکتر کرپسی از ایتالیا همچنین به چند مطالعه موردی - شاهدی و اکولوژیک انجامید و در مجلات معتبر بین المللی به چاپ رسید.؛ اما این مطالعات، به دنبال تحولات سیاسی و وقوع انقلاب اسلامی در ایران نیمه تمام ماند. در این سالها، محققان نامبرده، توانستند فقط چندین فرضیه در مورد علل احتمال شیوع بالای سرطان مری در شمال شرق ایران مطرح  کنند.

 

شروع مطالعات پس از پیروزی انقلاب اسلامی در قالب مطالعه GEMINI

دکتر فرخ سعیدی، جراح و محقق پیشکسوت ایران که  نقش موثری در تشویق و راهنمایی تیم  پژوهشی GEMINI  ایفا کرد

 

پس از نیمه تمام ماندن تحقیقات تیم بین المللی دانشمندان به سرپرستی دکتر نیک دی از آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی، دکتر فرخ سعیدی استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با کمک تیم پژوهشی جوان خویش بویژه دکتر سامان فهیمی، دکتر علیرضا سپهر و دکتر محمّد جعفر فره وش در سالهای 1372 - 1375 مطالعه جدیدی را در منطقه بندر ترکمن در خصوص علل شیوع بالای سرطان مری و معده در شمال ایران اجرا کرد که  این مطالعه نیز از دیگر زمینه های مطالعه اصلی مطالعه کوهورت گلستان به شمار می رود.

دکتر ملک زاده، سرپرست مطالعه، دکتر بوفتا از IARC ، دکتر داوسی از NCI ، سه عضو اصلی در آغاز مطالعه سرطان معده و مری در شمال ایران

اعضای داخلی و خارجی مطالعه سرطان مری و معده در شمال ایران پس از اجلاس مشترک در آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی در لیون فرانسه

 

اما مطالعه اصلی سرطان معده و مری در شمال ایران توسط دکتر رضا ملک زاده و تیم  پژوهشی وی در سال 1374 در استان اردبیل به دلیل شیوع  بالای سرطان معده در این منطقه اجرا شد. تیم پژوهشی پس از مشورت های لازم و هماهنگی با مقامات سیاسی، مذهبی و دانشگاه علوم پزشکی اردبیل ، با دعوت از پروفسور «مک کول» از محققان تراز اول جهان در زمینه سرطان معده از دانشگاه گلاسکو، تشکیل و برای اجرای این مطالعه کلینیک ارس راه اندازی شد.

تعدای از اعضای تیم همکار در کلینیک «ارس» اردبیل در کنار دکتر ملک زاده، دکتر داوسی و دکتر ستوده

                                   دکتر میکاییلی، دکتر ناصری مقدم، دکتر ملک زاده، دکتر یزدان بد در حال اندوسکوپی در کلینیک ارس

در این مطالعه، پس از شروع ثبت سرطان، و مطالعه غربالگری برای بررسی شیوع عفونت هلیکوباکتر پیلوری معده و ضایعات پیش سرطانی در معده و مری، با همکاری 10 تن از فوق تخصص های گوارش دانشگاه علوم پزشکی تهران و اردبیل، و ده تن از پاتولوژیست علمی همکار  با بررسی 1100 شرکت کننده در مطالعه، نتایج مهمی حاصل و مقالات متعدد علمی از آن استخراج شد و در نشریات معتبر بین المللی به چاپ رسید.

 

نتایج بررسی های موردی - شاهدی طی 10 سال اجرای مطالعه  حاکی از آن بود که تقریبا تمام جمعیت بالای 40 سال اردبیل و مشکین شهر ، میکروب هلیکوباکتر پیلوری را در معده خود دارند وعلل مهمی چون چاقی، رژیم غذایی نامناسب با نمک بالا، سیگار و مصرف تریاک نقش تعیین کننده ای در شیوع بالای سرطان معده در اردبیل دارد.

 

آغاز مطالعه بزرگ کوهورت گلستان به سرپرستی دکتر رضا ملک زاده

نمایی از شهر گنبد - 1348

در ادامه و در سال 1376  ، دکتر ملک زاده ، استاد ممتاز دانشگاه علوم پزشکی تهران و رییس پژوهشکده بیماری های گوارش و کبد  به همراه تیمی 50 نفره از محققان با تجربه علوم پزشکی تهران و گلستان و با همکاری آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی (IARC/WHO) ، موسسه ملی تحقیقات سرطان آمریکا (NCI/NIH)، مرکز تحقیقات سرطان دانشگاه کمبریج  انگلستان، (CRUK/Cambridge)، دانشگاه جانز هاپکینز آمریکا و دانشگاه کارولینسکای سوئد، مطالعه بزرگ کوهورت گلستان را  با هدف شناسایی علل شیوع بالای سرطان مری در شمال شرق ایران با مرکزیت شهر گنبد کاووس ، ابتدا به صورت پایلوت از سال  ۲۰۰۴ بر روی  یکهزار و 57 نفر به اجرا درآورد.

 

حضور دکتر ملک زاده در جمع روحانیون و بزرگان ترکمن برای فراهم کردن مقدمات اجرای مطالعه

نشست محققان مطالعه سرطان مری و معده در شمال ایران در آکادمی علوم چین

 

دکتر ملک زاده، سه سال پیش از اجرای فاز پایلوت مطالعه، بررسی های مقدماتی درباره اجرای آن را در سال 1373 آغاز کرده و ملاقات و مذاکرات متعددی را با مقامات سیاسی و اجتماعی استان گلستان و دیدار با رهبران مذهبی و مسوولان استان برای مساعدت در اجرای مطالعه انجام داد. بازدید از مراکز تحقیقات سرطان دنیا از جمله مرکز تحقیقات سرطان در چین، مشورتهای مکرر با آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی، تشکیل سمینار در محل آژانس تحقیقات سرطان و برگزاری همایش علمی مهمی با حضور محققان سرطان مری و معده با تجربه جهان در ایران و ایجاد نظام ثبت سرطان معده در اردبیل و سرطان مری در گلستان نیز بخشی از دیگر تلاشهای مقدماتی دکتر ملک زاده برای اجرای مطالعه بود.

 

دکتر پورشمس، از اعضای تیم اجرایی مطالعه کوهورت در کنار افراد محلی گنبد

 

پس از آن ، با انتخاب تیمی بزرگ از پژوهشگران کشور ، مطالعه اصلی کوهورت بزرگ گلستان بر روی بیش از ۵۰ هزار مشارکت کننده بر اساس شاخصهایی چون سن، جنس ، میزان مصرف دخانیات ، میزان مصرف الکل، سطح سواد و میزان درآمد ، برای پیگیری به مدت 30 سال، به اجرا درآمد و به دستاوردهای بسیار مهمی در زمینه سرطان ها از جمله سرطان های دستگاه گوارش فوقانی و بویژه سرطان مری دست یافت که مهمترین آنها اثبات تاثیر مصرف نوشیدنی های داغ بر بروز سرطان مری و اثبات تاثیر مصرف تریاک در بروز سرطان های متعدد و تولید مونوگراف آنها توسط آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی بود.

 

دستاوردهای مهم بین المللی کوهورت گلستان

مطالعه کوهورت گلستان به دستاوردهای علمی بسیار مهم ملی و بین المللی دست یافته است:

تولید مونوگراف « تأثیر مصرف  نوشیدنی های داغ بر ایجاد سرطان مری» در آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی

 

«اثبات تاثیر مصرف نوشیدنی های داغ بر ایجاد سرطان مری» از جمله دستاوردهای مطالعه کوهورت گلستان است که نشان داد مصرف نوشیدنی های داغ، نخستین عامل خطر برای سرطان مری است و شانس ابتلا به سرطان مری در افرادی که چای خود را ۲ تا ۳ دقیقه یا کمتر پس از سرو کردن می‌نوشند، در مقایسه با کسانی که چای خود را ۴ تا ۵ دقیقه بعد می‌نوشند،  ۱۰ برابر بیشتر است. این یافته ها نقش مهمی در تولید مونوگرافی تحت عنوان «تاثیر مصرف نوشیدنی های داغ بر ایجاد سرطان مری» در آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی داشت.

نوشیدن چای داغ باعث نفوذپذیری بیشتر مواد سرطانزا به داخل مجرای مری شده و افزایش احتمال ابتلا به سرطان را به دنبال دارد . در مطالعه کوهورت گلستان درجه حرارت چای نوشیدنی در 50 هزار شرکت‌کننده در مطالعه، به طور دقیق، اندازه گیری شد.  بررسی ها حاکی از آن بود که ۳۹ درصد از افراد مورد مطالعه چای خود را با حرارت کمتر از ۶۰ درجه ، ۳۸٫۹ درصد با حرارت بین ۶۰ تا ۶۴ درجه و ۲۲ درصد با حرارت  ۶۵ درجه و بالاتر می‌نوشند و نوشیدن چای با درجه حرارت بالا، عامل مهمی در شیوع سرطان مری در منطقه شمال شرق ایران است.

 

تولید مونوگراف «تاثیر مصرف تریاک در بروز سرطان» در آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی

 

نتایج بررسی و پیگیری بیش از ۵۰ هزار فرد شرکت کننده در مطالعه بزرگ کوهورت گلستان که ۱۷ درصد شرکت کنندگان آن شامل ۸ هزار و ۴۸۷  نفر، مصرف دائمی تریاک را گزارش و ۶ هزار و  ۴۶۶  نفر از افراد تحت مطالعه فوت کرده بودند نشان داد که مصرف تریاک با بروز شش نوع سرطان شامل سرطان های مری، حنجره، ریه، معده، لوزالمعده و مثانه و همچنین افزایش میزان خطر مرگ و میر ناشی از کلیه علل مرگ بویژه بیماری های قلبی عروقی و سکته های قلبی و مغزی ارتباط دارد.

آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی بر اساس نتایجی که حاصل بیش از 17 ماه بررسی شواهد « سرطان زایی مصرف تریاک»  در مطالعات آزمایشگاهی و انسانی و همچنین بررسی بسیار دقیق موضوع  در جلسات اعضای کارگروه مونوگراف 126 آژانس بین المللی تحقیقات سرطان سازمان بهداشت جهانی بوده است، در نهایت تصویب کرد که تریاک با استناد به شواهد «کافی» در مطالعات انسانی، به عنوان «ماده سرطانزا» شناخته و در گروه «یک» عوامل سرطانزا برای انسان، طبقه بندی می شود. طبق نتایج مورد تایید کارگروه مونوگراف 126 آژانس بین المللی تحقیقات سرطان ، مصرف طولانی مدت تریاک به هر شکل (خام، شیره یا سوخته) ، به هر روش (دودی یا بلعیدن) و به هر مقدار در انسان سرطانزاست.

کارگروه مونوگراف 126 آژانس بین المللی تحقیقات سرطان، همچنین با استناد به شواهد «کافی» در مطالعات انسانی بویژه در مطالعه کوهورت گلستان، مصرف تریاک را با بروز سرطانهای ریه، حنجره و مثانه ، دارای ارتباط «قوی» اعلام کرد.

بر پایه این بررسی ها، همچنین مصرف تریاک، دارای «ارتباط مثبت» با بروز سرطانهای مری، معده، لوزالمعده و حلق با استناد به شواهد «محدود» در مطالعات انسانی است.

 

اهمیت این دستاورد مطالعه کوهورت گلستان درحالیست که جهان با فقدان مطالعات دقیق درباره «مصرف طولانی مدت» ترکیبات مواد مخدر و تاثیر آن بر بیماری های قلبی عروقی و انواع سرطان ، مواجه بود و  اغلب مطالعات منتشر شده اخیر در این زمینه ، مطالعات موردی  گذشته نگر بوده است. این درحالیست که مطالعه بزرگ کوهورت در شمال شرق ایران (گلستان) که بالاترین درصد مصرف کنندگان تریاک و بیشترین شیوع سرطان مری در جهان را دارد، تنها مطالعه ای  است که اطلاعات دقیق و معتبری درباره تعداد زیادی از افراد (جمعیتی عمومی و نه جمعیتی خاص) که ترکیبات مواد مخدر را در طولانی مدت مصرف کرده اند، ارائه می دهد.

 

ورود «گزارش ثبت سرطان ایران» به مرجع جهانی «سرطان در 5 قاره جهان» برای نخستین بار و کمک به ایجاد نظام ثبت سرطان در ایران

 تهیه گزارش ثبت سرطان جمعیتی استان گلستان در سال ۲۰۰۳  از جمله پیش نیازهای مطالعه کوهورت گلستان بود که به عنوان اولین گزارش رسمی از وضعیت سرطان در ایران وارد مرجع جهانی «سرطان در ۵ قاره جهان» شد  و با تداوم برنامه ثبت سرطان در طول اجرای مطالعه کوهورت، با اتکا به تجربیات مطالعه کوهورت گلستان، نظام ثبت سرطان جمعیتی در استانهای ایران تشکیل شد و تا کنون چندین گزارش سالانه ثبت سرطان مبتنی بر کل جمعیت ایران منتشر شده است.